(Repost: આ 2020ની જૂની પોસ્ટ છે. ગૂગલે કોઈ પણ ચોક્કસ કારણ આપ્યા વિના અકાઉન્ટ ડિએક્ટિવેટ કરી નાખ્યું હતું તેથી જૂનો બ્લોગ તો બંધ થઈ ગયો હતો. આજની તારીખે, એ નિર્ણયના 11 વર્ષ થયા છે એમ યાદ આવ્યું ત્યારે વેબ આર્કાઇવ્ઝ પરથી શોધીને આ જૂનું લખાણ પાછું પોસ્ટ કર્યું છે.)
આજે (18/11/2020)ના રોજ યુકેથી ભારત પાછા આવ્યાને 8 વર્ષ પૂરા થઈ ગયા. સાતેક વર્ષ ત્યાં રહ્યો, ઘણું શીખ્યો, દુનિયા જોઈ અને પુત્રીરત્ન પામીને પાછો ફર્યો, એ ઘટના આજે પણ એટલી જ તાજી છે, જાણે કે કાલે જ પાછો ફર્યો હોઉં. પાછો આવ્યો ત્યારથી આજ સુધી અઢળક મિત્રો, પરિચિતો અને સ્નેહીજનોએ પાછા આવવાનું કારણ મને અલગ અલગ રીતે પૂછે રાખ્યું છે. બધાના મનમાં એવી જ છાપ છે કે વિદેશનું જીવન છોડીને કોઈ આવે નહીં (અથવા તો આવી શકે નહીં.) બધાને સમય અનુસાર લાંબા-ટૂંકા જવાબ તો આપ્યા જ છે. આજે એકવાર વિગતવાર એ કારણો ભૂમિતિના ‘રાઇડર’ની જેમ ‘ના-ના-ના-માટે હા’ કરીને ગણાવી દઉં જેથી મારે કાયમની શાંતિ.
ડાબી બાજુ 2012માં હીથ્રો એરપોર્ટ પર મિત્ર શિશિરે લીધેલી તસવીર અને જમણી બાજુ પોળો ફોરેસ્ટ પાસે આવેલા એક રિઝોર્ટ ખાતે ગઈ કાલે જ (તા. 17-11-2023) સખી એમ્પલ દ્વારા લેવાયેલી તસવીર
વિદેશથી પાછા નહીં ફરવાના ભારતીય યુવાનોના મુખ્ય આટલાં કારણો હોય છેઃ
(2012માં લખાયેલો આ લેખ અશ્વિની ભટ્ટની ‘કમઠાણ’ પરથી આવી રહેલી ફિલ્મની ખુશીમાં પુનઃ પ્રકાશિત કરી રહ્યો છું.)
સતત એક જ પ્રકારનું ખાવાનું ખાઈને માણસ કંટાળી શકે છે માટે આપણને ખાવામાં વૈવિધ્ય જોઈએ છે. વાચન મગજનો ખોરાક છે અને સતત એક જ પ્રકારનું વાચન પણ માણસને કંટાળો આપી શકે છે. માટે જ એક સાથે બે-ત્રણ પુસ્તકો વાંચવા મારી અંગત આદત છે. અત્યારે ઇરવિંગ વોલેસની ‘ધ પ્લૉટ’ અને ચંદ્રકાંત બક્ષીની ‘દર્શન વિશ્વ’નું વાચન ચાલું છે. ‘સરસ્વતીચંદ્ર’, ‘કિતને પાકિસ્તાન’ અને ‘ધ ઓલ્ડ મેન એન્ડ ધ સી’ વેઇટિંગમાં છે. એ દરમિયાન એક નવી વેબસાઈટ પરથી પ્રાયોગિક ધોરણે મંગાવવામાં આવેલી (અને આ પહેલા ઓછામાં ઓછી પાંચેક વાર વાંચેલી) શ્રી અશ્વિની ભટ્ટની ‘કમઠાણ’ (ISBN: 978-81-8440-141-7) એકદમ સમયસર ઘરે આવી પહોંચી. મનમાં થયું કે ‘કમઠાણ’ તો કેટલીય વાર વાંચી છે, માટે આ બધા પુસ્તકો વંચાઈ જાય પછી તેને હાથમાં લઈશ. પણ રાત્રે જેવો પથારીમાં પડ્યો કે અતિ પ્રિય સ્વજન આપણા શહેરમાં જ હોય અને તેને મળવા જવાનું ટાળ્યું હોય તેવી ગિલ્ટ ફીલિંગ મનમાં આવવા લાગી. છેવટે ‘કમઠાણ’ હાથમાં લીધી અને એકી બેઠકે તેને પૂરી કર્યે જ છૂટકો થયો. જેણે પ્રિયદર્શન દિગ્દર્શીત ‘હેરા ફેરી’ જોઈ છે, તેને એ ફરી વાર જોવાનો ક્યારેય કંટાળો નહી આવે. તેવું જ આ પુસ્તકનું છે. તેને ગુજરાતી નવલકથાની ‘હેરા ફેરી’ કહી શકાય અને તમે જેટલી વાર વાંચશો, તેટલી વાર ખડખડાટ હસશો, એની ગેરંટી.
The Ashini Bhatt એટલે કે આપણા પ્રિય અશ્વિની દાદા
પ્રસ્તાવનામાં શ્રી અશ્વિની ભટ્ટે એકદમ હળવાશથી કહ્યું છે, ‘આ એક પ્રહસન છે. હળવું વાંચન પૂરું પાડે તેવી કથા છે. તમને મજા પડે, થોડુંક હસવું આવે, તો આ હાસ્યકૃતિ ગણી લેવાય અથવા હાસ્યનવલ કહી શકાય.’ પણ પ્રસ્તાવના પહેલા આવતા શ્રી વિનોદ ભટ્ટના ‘અશ્વિની ભટ્ટનું કમઠાણ’ લેખમાં વિનોદ ભટ્ટ લખે છે, ‘તેની આ હાસ્ય-નવલકથા વાંચીને પહેલો પ્રતિભાવ આ જ આપી શકાય કે હાસ્યલેખન એ કોઈના પૂજ્ય પિતાશ્રીનો ઈજારો કે ઈલાકો નથી એ વાત અશ્વિનીએ આ પુસ્તક લખીને સિદ્ધ કરી આપી છે.’
માત્ર એકસો ચોર્યાસી પેજમાં લખાયેલી આ નાનકડી હાસ્યનવલમાં હાસ્ય ઠાંસી-ઠાંસીને ભર્યું છે. જાણે કોઈ Farcical Play ને આપણે માણતા હોઈએ, તેમ એક પછી એક દ્રશ્યો ભજવાતા જાય છે. પાત્રોનું આવાગમન, તેમના સંવાદો અને પરિસ્થિતિમાંથી નિષ્પન્ન થતું ખડખડાટ હાસ્ય — બધું જ બહુ સુંદર રીતે આલેખાયું છે.
બીજે ક્યાંય નહીં ને એક ઘરફોડિયો પોલીસ ઈન્સ્પેક્ટરના ઘરમાં જ ચોરી કરે છે અને ઈન્સ્પેક્ટરનો યુનિફોર્મ, પિસ્તોલ, ચંદ્રકો, સર્ટિફિકેટ્સ અને રોકડ રકમ ચોરી જાય છે. એવી ટ્રેજિ-કોમિક પરિસ્થિતિ ઊભી થાય છે કે પોતે ઈન્સ્પેક્ટર હોવા છતાં આ બાબતની કાયદેસર ફરિયાદ નોંધાવી નથી શકતાં. પછી જોઈતો ચા વાળો, કનીઓ કેળાવાળો અને વિઠ્ઠલ પાનવાળો — આ ત્રણથી કમઠાણની શરૂઆત થાય છે. તેમાં પ્રભુસિંહ ફોજદાર, સબ ઈન્સ્પેક્ટર મલેક, પંડ્યા સાહેબ અને તેમનો ગગલો જોડાય છે. ચંપાબેન ચાંપાનેરીના અણધાર્યા પ્રવેશ સાથે એક ખડખડાટ હસાવતું દ્રશ્ય રચાય છે જે ડૉકટર દેસાઈના ક્લિનિક સુધી વિસ્તરે છે. એ ક્લિનિકમાં એક બીજું અદ્દભુત હાસ્યસભર દ્રશ્ય રચાય છે. ત્યાં જયંતી જાગૃત નો પ્રવેશ થાય છે અને નાનુ નવસાર તથા મસાથી પીડાતા રાણાસાહેબ પણ વચ્ચે વચ્ચે આવી જાય છે. છનાભાઈ, બાબુભાઈ અને તેમનો પરિવાર તો ‘કસબ’ અને ‘કરામત’ વાંચનારાઓનો પરિચિત જ હશે. તેમની અને પોલીસની વચ્ચે થતી નાટકીય મુલાકાત અને વાટાઘાટ, મકુજી અને ગોટુ અને વાર્તાનો અત્યંત રમૂજી અંત ‘કમઠાણ’ને શબ્દશઃ એકી બેઠકે વાંચવા જેવી બનાવે છે. ખરેખર તો આ હાસ્યનવલમાં અશ્વિની ભટ્ટે એક કુશળ નાટ્યકારની જેમ એક પછી એક દ્રશ્યો સુંદર રીતે ભજવાતા બતાવ્યા છે માટે આ હાસ્યનવલને બહુ સરળતાથી એક હાસ્યસભર નાટક તરીકે પણ રજૂ કરી શકાય તેમ છે.
દરેક જનરેશન એટલે કે પેઢીની એક તાસીર હોય છે, ખાસિયત હોય છે, લાક્ષણિકતા હોય છે. તે ઘડાતી હોય છે તે સમયના પ્રવાહો ઝીલવાથી અને તેમાં જોડાવાથી. કોઈ પેઢી બીજી પેઢીથી સારી કે ખરાબ નથી હોતી, તેમ છતાં દરેક પેઢીને પોતાનો સમય, પોતાની પેઢી જ સર્વોત્તમ લાગતી હોય છે. અને એમાં ખોટું પણ શું છે? ચાલો, વાત કરીએ 90ના દસકમાં કિશોરાવસ્થાથી યુવાવસ્થામાં આવેલી એ પેઢીની, એટલે કે 90ના દસકની પેઢીની, જે જન્મી હતી 80ના દસકમાં અને અત્યારે પોતાની ચાલીસીમાં છે. હું પણ એમાંનો જ એક.
90ના દસકાનો માહોલ ઘણો અલગ હતો. બાળકો સાઈકલ પર સ્કૂલે જવામાં ગર્વ અનુભવતા હતા, મિત્રો સાથે અને મિત્રો માટે રખડપટ્ટી કરવામાં થાકતા નહોતા, મા-બાપ તેમને ઘરની અંદર રાખવા માટે સતત મથતાં રહેતાં, ટીવીમાં જોડીને રમી શકાય તેવી વિડિયો ગેમ તેમનું સપનું હતું, લેન્ડલાઈન ફોન ઘરની લક્ઝરી હતી, ઉનાળામાં રાત્રે પચાસ પૈસા કે રૂપિયાનો બરફ લાવીને પાણી ઠંડુ કરીને પીવામાં તેમને આનંદ આવતો હતો અને મૂક-અવ્યક્ત-ઉત્કટ પ્રેમ એ પેઢીની આગવી લાક્ષણિકતા હતી.
એ પેઢી DDLJના મદમાં મસ્ત થનારી પેઢી હતી. તેઓ પ્રેમ કરતા પણ હતા અને તેને વ્યક્ત પણ નહોતા કરતા. તેમને પ્રેમલગ્ન કરવા પણ હતા અને મા-બાપને મનાવવા પણ હતા. તેમને પરિવાર માટે જીવવું પણ હતું અને કોઈના પર મરવું પણ હતું. ટૂંકમાં, એ Future Impossibe Tesneમાં જીવનારી પેઢી હતી. તેઓ કિનારા સુધી વહાણ લાવીને પાછા મધદરિયે જતા રહેનારા હતા.
ચારુ ગુપ્ત અને પ્રેમ કુમાર પણ સંભવતઃ આ પેઢીના જ પ્રતિનિધિઓ હોવા જોઈએ. માટે જ તેમણે એક અદ્ભુત સ્ક્રીપ્ટ લખી, સ્વયં પ્રેમ કુમારે જ તેને ડિરેક્ટ કરી અને વિજય સેતુપતિ તેમજ ત્રિશા ક્રિષ્નનના ઊડીને આંખે વળગે તેવા સંકોચશીલ, બારીક અભિનય સાથે એક ફિલ્મ બનાવી જેનું નામ છે ’96’. (મૂળે 2018માં તમિળમાં બનેલી આ ફિલ્મ 2019માં હિન્દીમાં પણ ડબ થઈ છે.)
’96’ ફિલ્મનું હિન્દી ટ્રેલર!
આ ફિલ્મની વાર્તા એ પેઢીની જ વાર્તા છે. શાળાજીવનમાં શરૂ થયેલો અવ્યક્ત પ્રેમ ક્યાં અને કેવી રીતે પહોંચ્યો તેની વાર્તા તેમાં ઓછામાં ઓછા સંવાદો અને ઓછામાં ઓછા મેલોડ્રામા થકી દર્શાવાઈ છે. જે પણ વ્યક્ત થયું છે તેમાંથી વધુ તો માત્ર આંખો અને હાવભાવથી જ વ્યક્ત થયું છે અને છતાં આપણે વાર્તા સમજી જઈએ છીએ કારણ કે આપણે તો એ વાર્તા જીવી ગયા છીએ.
અર્વાચીનોમાં આદ્ય કવિ નર્મદના જન્મદિન ‘વિશ્વ ગુજરાતી ભાષા દિવસ’ 24મી ઓગસ્ટના રોજ ગુજરાત વિદ્યાપીઠ (અમદાવાદ)ના આંગણે બપોરે 3:30થી 6:00 સુધી શિક્ષણ મહાવિદ્યાલય ખંડમાં યુનાઈટેડ કિંગડમ સ્થિત ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા એક સુંદર પરિસંવાદ યોજાઈ ગયો.
“ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી (યુકે)ના પ્રમુખ અને ગુજરાતી ડાયસ્પોરાના દીવાદાંડી સમા વિપુલભાઈ કલ્યાણી”એ “ગુજરાતી ભાષા-સાહિત્ય-સંસ્કૃતિ અને ડાયસ્પોરા ક્ષેત્રે કરેલા કામની કદરરૂપે” ગુસાઅ(યુકે) વતી કવિ અદમ ટંકારવી અને કવિ પંચમ શુક્લના સંપાદનમાં ‘સાહિત્યત્વ’ નામનું પુસ્તક પ્રકાશિત કરીને વિપુલ કલ્યાણીને અર્પણ કરવામાં આવ્યું છે. એ પુસ્તકમાં 1991થી 2016 સુધીના સાહિત્ય ક્ષેત્રે નોબેલ પારિતોષિક-વિજેતાઓનાં વક્તવ્યોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. એજ પુસ્તક અંગે “‘સાહિત્યત્વ’ સંદર્ભે વિશ્વસાહિત્ય” પરિસંવાદ યોજવામાં આવ્યો હતો. વર્તમાન સમય તેમજ ડાયસ્પોરા સમાજની આવશ્યકતા અનુસાર આ પરિસંવાદ ઓનલાઈન અને ઓફલાઈન એમ હાઈબ્રીડ સ્વરૂપનો હતો.
(ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું 32મું જ્ઞાનસત્ર સૂર્યાવસાણી એકેડમી, સેડાતા, ભૂજ મુકામે 24થી 26 ડિસેમ્બર, 2021 ખાતે યોજાઈ ગયું. તેમાં 25મી ડિસેમ્બરે અનુવાદ અંગે રાખવામાં આવેલી બેઠકમાં પહેલાં શ્રી રમણ સોનીનું ‘અનુવાદ, અનુવાદ અને વાચક’ શીર્ષક વાળું વક્તવ્ય રજૂ થયું હતું. એ પછી શ્રીમતી દર્શના ધોળકિયાએ ‘સર્જનાત્મક કૃતિના અનુવાદના પ્રશ્નો’ અંગે વક્તવ્ય આપ્યું હતું. છેલ્લે શ્રી રમણીક સોમેશ્વરે ‘અનુવાદઃ ભાષાની આનંદક્રીડા’ વિષય પર વક્તવ્ય આપ્યું હતું. પરિષદના મુખપત્ર ‘પરબ’ના ફેબ્રુઆરી-માર્ચ 2022ના અંકમાં એ ત્રણેય પ્રસિદ્ધ થયાં હતાં. આ બ્લોગ તેની જ ડિજિટલ નકલ છે. ત્રણેય વક્તવ્યો સાંભળવામાં પણ મજા આવી હતી માટે આપની સમક્ષ ગમતાનો ગુલાલ!)
ભાષા એટલે સૃષ્ટિનો અનુવાદ
કવિ બોદલેરે કવિઓને વૈશ્વિક ભાષાંતરકારો કહ્યા છે. એમના મતે કવિઓ સૃષ્ટિની ભાષા એટલે કે તારામંડળ, જળતત્ત્વ, વૃક્ષરાજિ, આદિનું મનુષ્યની ભાષામાં ભાષાંતર કરતા હોય છે. એ રીતે જોવા જઈએ તો પ્રત્યેક ભાષા પોતે જ એક અનુવાદ છે – સૃષ્ટિની ભાષાનો, પરિવેશનો અરે, મનુષ્યના અશબ્દ અનુભવો અને પ્રતીતિઓનો માનવ-ભાષામાં અનુવાદ.
અનુવાદની ઉત્કંઠાનું અવતરણ
હવે, ભાષાઓ તો અસંખ્ય અને પ્રત્યેક ભાષાનું આગવું વ્યક્તિત્વ. અનેક સ્તરો ભાષાના અને દરેક સ્તરના વિભિન્ન રંગો, વળી રંગે રંગે આગવી છટાઓ, ધ્વનિઓ, ભાવ સંદર્ભો. શ્રી નગીનદાસ પારેખ કહે છે તેમ ‘કોઈપણ બે ભાષા બધી જ વસ્તુ એક જ રીતે કહેતી નથી. દરેક ભાષા સૈકાઓના વપરાશથી અને તેને બોલનાર પ્રજાના સામાજિક તથા સાહિત્યિક ઇતિહાસથી એવી વિશિષ્ટરીતે ઘડાયેલી હોય છે કે તેના કણેકણમાં સંલગ્ન સૂચનો, સંસ્કારો અને સૂક્ષ્મ અર્થની તથા ભાવની છટાઓના ભંડાર ભર્યા હોય છે.’ હવે જરા વિચાર કરીએ તો જણાશે કે ભાષાઓ તો અનેક પણ એના ભાષક એવા માણસનો માંહ્યલો બધે જ એક. એના સંવેદનના રણકા૨માં સંવાદી સૂરો સંભળાયા કરે. તેથી જ કદાચ પોતાની ભાષા સિવાયની ભાષાઓમાં પ્રકટ થતા સંવેદનના સૂરો ઝીલવાની ઉત્કંઠા માણસના મનમાં જાગતી હશે અને એમાંથી જ જન્મ્યો હશે અનુવાદનો વિચાર, એ રીતે અવતરી હશે અનુવાદની ભાષા.
(ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું 32મું જ્ઞાનસત્ર સૂર્યાવસાણી એકેડમી, સેડાતા, ભૂજ મુકામે 24થી 26 ડિસેમ્બર, 2021 ખાતે યોજાઈ ગયું. તેમાં 25મી ડિસેમ્બરે અનુવાદ અંગે રાખવામાં આવેલી બેઠકમાં પહેલાં શ્રી રમણ સોનીનું ‘અનુવાદ, અનુવાદ અને વાચક’ શીર્ષક વાળું વક્તવ્ય રજૂ થયું હતું. શ્રીમતી દર્શના ધોળકિયાએ આપેલું વક્તવ્ય પરિષદના મુખપત્ર ‘પરબ’ના ફેબ્રુઆરી-માર્ચ 2022ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયું હતું. આ બ્લોગ તેની જ ડિજિટલ નકલ છે. દર્શનાબહેને અનુવાદ અંગે વિગતવાર અને અઢળક ઉદાહરણો સહિત એવી માંડીને વાત કરી છે કે તેમનું વક્તવ્ય સાંભળવામાં પણ મજા આવી હતી અને આ લેખ પણ સાદ્યંત વાંચી જવા જેવો છે.)
સર્જન અને અનુવાદ
સર્જન એક પ્રક્રિયા છે. તે વડે પરિણામ પર પહોંચવાનું હોય છે. આ પરિણામ તે કલાનુભવને શક્ય બનાવનારી શક્ય કશી પણ રચના. એ રચના વડે ભાવકને કલાનો અનુભવ થાય છે; ૨સાનુભવ અને આનંદાનુભવ (સુમન શાહ, કલામીમાંસા, પૃ.૧૪૫) આવો ૨સાનુભવ કે આનંદાનુભવ જે કૃતિ કરાવે તે સ્વાભાવિક રીતે સર્જનાત્મક કૃતિ ગણાય. આવી કૃતિઓમાં કવિતા નવલકથા, નવલિકા, નાટક આદિનો સમાવેશ થાય.
સાહિત્યની આ પ્રકારની સર્જનાત્મક કૃતિઓ એની ક્ષમતાને લઈને વિવિધ ભાષાઓમાં અનુવાદિત થતી રહેતી હોય છે આ પ્રકારના અનુવાદો આ કૃતિઓનાં વ્યાપને સિદ્ધ કરતા હોય છે. સાથોસાથ આ પ્રકારના અનુવાદો એક મહત્ત્વનું અને એટલું જ મુશ્કેલ કામ બનતું હોય છે. શ્રીમતી દુર્ગાભાગવત ઉચિત રીતે નોંધે છે તેમ ‘…ઉત્કૃષ્ટ અનુવાદ દુર્લભ વસ્તુ છે. કલાપૂર્ણ સાધના દ્વારા એનો જન્મ શક્ય છે એ ભૂલવું ન જોઈએ. અભિજાત કલાકારની જેમ જ અભિજાત અનુવાદક પણ કયારેક જ પેદા થાય છે…’
ભાષાન્ત૨ અને અનુવાદ
કવિની સાધનામાં ‘પદ્યાનુવાદની સમસ્યા’ એ લેખમાં ઉમાશંકર નોંધે છે તેમ બીજી ભાષાની કૃતિને સ્વભાષામાં ઉતારવાની ક્રિયા માટે આપની પાસે બે શબ્દો છેઃ ભાષાન્ત૨ અને અનુવાદ. આ બે શબ્દો જરીક ખોલીને જોવા જેવા છે. એમ કરતાં કૃતિને સ્વભાષામાં ઉતારવાની આખીય સ૨ણી સુરેખ રીતે સમજવામાં મદદ મળવા સંભવ છે. ભાષાન્તર એટલે અન્ય ભાષા, ભાષાન્તર શબ્દ કૃતિને અંગે ભાષાપલટો થયો છે એ બાહ્ય હકીકત ઉ૫૨ ભા૨ મૂકે છે. અનુવાદ એટલે મૂળની પાછળ પાછળ – મૂળને અનુસરીને બોલવું તે. ‘અનુવાદ શબ્દ ભાષાન્તર કેવી રીતે થયું તેની આંતરપ્રક્રિયા તરફ લક્ષ ખેંચે છે, કૃતિની ભાષા પલટાય – ‘ભાષાન્તર’ થાય એટલું પૂરતું નથી. મૂળ કૃતિનો જે અવાજ છે તે ઝિલાવો જોઈએ. ભાષાપલટો કરી દેવો – ‘ભાષાન્તર’ આપવું એટલો જ આશય હોવો ન જોઈએ, ‘અનુવાદ કરવાનો પ્રયત્ન હોવો જોઈએ. દરેક અનુવાદ ભાષાન્તર તો હશે જ. દરેક ભાષાન્તર અનુવાદ હશે જ એમ કહી ન શકાય.
ગઈકાલે જાહેર થયેલા બુકર પ્રાઇઝના વિજેતા છે હિન્દી નવલકથા ‘રેત સમાધિ’ના લેખિકા ગીતાંજલી શ્રી. આ પહેલાં પણ ભારતીય કે ભારતીય મૂળના લેખકોને આ સન્માન મળ્યું છે પરંતુ એ તમામનું સર્જન અંગ્રેજી ભાષામાં જ હતું. આ વખતે પહેલીવાર એવું બન્યું છે કે મૂળ હિન્દીમાં લખાયેલી નવલકથાના ડેઇઝી રોકવેલ દ્વારા કરવામાં આવેલા હિન્દીથી અંગ્રેજી અનુવાદ ‘Tomb of Sand’ને આ ઇનામ મળ્યું છે. એ વાત પણ નોંધપાત્ર છે કે બુકર પ્રાઇઝની ધનરાશિ લેખક અને અનુવાદકમાં સમાન હિસ્સે વહેંચાય છે.
આમ તો ભારતનું પ્રથમ નોબલ પ્રાઈઝ પણ 1913માં રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના ‘ગીતાંજલિ’ના બંગાળીથી અંગ્રેજી અનુવાદ ‘Song Offerings’ને જ મળ્યું હતું. એ અનુવાદ જોકે ગુરુદેવે પોતે જ કર્યો હતો પણ હતો તો એ અનુવાદ જ.
અનુવાદ અને અનુવાદકોનો મહિમા
તેમ છતાં આપણે અનુવાદ અને અનુવાદકોનો યોગ્ય મહિમા કર્યો નથી. એ સંદર્ભે ગઈકાલે ‘લલ્લનટોપ શો’ પર થયેલી આ વાત પણ જોવા અને વિચારવા જેવી છે. જુઓ નીચેના વીડિયોમાંઃ
(ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું 32મું જ્ઞાનસત્ર સૂર્યાવસાણી એકેડમી, સેડાતા, ભૂજ મુકામે 24થી 26 ડિસેમ્બર, 2021 ખાતે યોજાઈ ગયું. તેમાં 25મી ડિસેમ્બરે અનુવાદ અંગે રાખવામાં આવેલી બેઠકમાં શ્રી રમણ સોની વતી અપાયેલું અધ્યક્ષીય વક્તવ્ય પરિષદના મુખપત્ર ‘પરબ’ના ફેબ્રુઆરી-માર્ચ 2022ના અંકમાં પ્રસિદ્ધ થયું હતું. આ બ્લોગ તેની જ ડિજિટલ નકલ છે. શ્રી રમણ સોનીએ તેમાં પ્રારંભે અનુવાદ એટલે શું અને અનુવાદનાં વિવિધ રૂપો અંગે ભૂમિકા બાંધી છે. એ પછી તેમણે અનુવાદકના પક્ષેથી અનુવાદની કળા અને તે અંગેના જરૂરી ગુણોની વાત કરી છે. પછી તેમણે વાચક પક્ષેથી સજ્જ ભાવક અને અનુવાદની સફળતા-નિષ્ફળતાની વાત કરી છે. અંતે તેમણે પરિષદને સુપ્ત અવસ્થામાં સરી પડેલા તેમના ‘અનુવાદ કેન્દ્ર’ને જાગૃત કરવાની ટકોર કરી છે. બેઠકમાં તેઓ સ્વયં હાજર નહોતા રહી શક્યા માટે તેમનું આ વક્તવ્ય અન્ય કોઈ દ્વારા વાંચવામાં આવ્યું હતું.)
ભૂમિકા
પ્રમુખશ્રી, સાથી વક્તા-મિત્રો તથા સુજ્ઞ સાહિત્યરસિકો. આ બેઠકના આરંભે, અનુવાદની વાત મારે બે જુદાજુદા ખૂણેથી ક૨વી છે – અનુવાદક પાસે ઊભા રહીને, અને પછી વાચક પાસે ઊભા રહીને.
પણ એ પહેલાં અનુવાદનાં રૂપો વિશે થોડીક વાત.
સૂર્યાવસાણી એકેડમી, સેડાતા, ભૂજ મુકામે 24થી 26 ડિસેમ્બર, 2021 ખાતે યોજાઈ ગયેલા ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના 32માં જ્ઞાનસત્રમાં 25મી ડિસેમ્બરે અનુવાદની બેઠકની તસવીર. સંબોધન કરી રહેલા રમણીક સોમેશ્વર, બેઠેલા (ડાબેથી) છાયા ત્રિવેદી, દર્શના ધોળકિયા અને રમણ સોનીનું વક્તવ્ય વાંચનાર.
અનુવાદના રૂપો
તૉલ્સ્ટૉયની રશિયન નવલકથા ‘વૉયના ઈ મી૨’ના અંગ્રેજીમાં ‘વૉર ઍન્ડ પીસ’ નામે ઘણા અનુવાદો થયા છે. એમાંથી એકના અનુવાદક રિચર્ડ પિવિયરે અનુવાદની એક સાદી પણ માર્મિક ઓળખ આપી છે. એમણે કહ્યું છે કે, અનુવાદ એક ભાષામાંથી ખેંચીને જુદા પાડી શકાય એવા કોઈ ‘અર્થ’નું બીજી ભાષામાં કરાતું સ્થાનાન્તર નથી… અનુવાદ તો એ બે ભાષાઓ વચ્ચેનો સંવાદ છે – બે ભાષાઓ વચ્ચેના નાનાસ૨ખા અવકાશમાં આકાર લેતો સંવાદ’ 1 એ જ રીતે અનુવાદ એ સાંસ્કૃતિક સંવાદ પણ છે. અનુવાદની જે એક બીજી ઓળખ પણ પ્રચલિત થયેલી છે કે ‘અનુવાદ એ સાંસ્કૃતિક સેતુ છે’, એમાં જે વસ્તુ ખૂટે છે તે એને ‘સાંસ્કૃતિક સંવાદ’ કહેવાથી ઉમેરાય છે – એ છે મૂળ કૃતિનાં સ્પર્શ અને સૂર. કેમકે સાહિત્યકૃતિના અનુવાદમાં કેવળ સાંસ્કૃતિક સામગ્રીનું કે એની અભિજ્ઞતાનું જ સંક્રમણ થયેલું હોતું નથી. એવું જ્ઞાન તો સંસ્કૃતિ-વિચારના ગ્રંથોમાંથી ને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસોમાંથી મેળવી જ શકાય છે. પરંતુ સાહિત્યકૃતિનો અનુવાદ તો માનવ-સંબંધોમાં પરોવાયેલી, અને માનવ-સંવેદનામાં ધબકતી સાંસ્કૃતિક ચેતનાનો સંસર્ગ કરાવે છે. અને આજે તો જ્યારે, અનેક દેશોની તેમજ એક દેશના અનેક પ્રદેશોની સાંસ્કૃતિક વિશેષતાઓ અને લાક્ષણિકતાઓને જ ઘણો ઘસારો પહોંચ્યો છે, અને પરિણામે એક કૃત્રિમ, પરિમાણો વિનાની સપાટ સંસ્કૃતિ આખી માનવજાત ૫૨ ફેલાતી રહી છે ત્યારે સાહિત્યકૃતિઓ જ માનવસમાજ અને સંસ્કૃતિની મૂળભૂત ભાતોનો બલકે એ ભાતીગળ અવાજોને સાચવી લે છે ને એ રીતે એના વાચકોની રુચિનું પોષણ અને સંવર્ધન કરે છે. વાચકના આ વિશિષ્ટ ચેતોવિસ્તા૨માં, એની પોતાની ભાષાની સાહિત્યકૃતિનો જે ફાળો હોય છે એવો જ ફાળો અનુવાદિત સાહિત્યકૃતિનો પણ છે. અનુવાદિત કૃતિ એ રુચિ-વિકાસમાં થોડાંક વધુ પરિમાણો ઉમેરી આપે છે.
(કોરોનાકાળમાં સરકારની કામગીરી અને વ્યવસ્થાપન વિષે કશું જ કહેવા જેવું નથી. એને આપણે બધાએ સામૂહિકપણે વખોડવા જ રહ્યા અને હવે પછીની ચૂંટણીમાં આપણે યથામતિ આ કામનો હિસાબ પણ માંગીશું અને સરકાર પણ બદલીશું. એટલે આ વાતને સરકારનો પક્ષ લેવાના કે વિરોધ કરવાના દ્રષ્ટિકોણથી નહીં પરંતુ સરકાર ચૂંટનારાના નાગરિકોના દ્રષ્ટિકોણથી વાંચવી.)
જ્યારે રાજાઓ રાજ કરતા હતા ત્યારે તેઓ જે કરે કે કહે એ નિયમ અને પ્રજાએ તેમનું કહ્યું કરવું પડતું. એ રાજાશાહી હતી માટે ‘યથા રાજા, તથા પ્રજા’ સૂત્ર યથાર્થ હતું કારણ કે ત્યારે આપણે ‘પ્રજા’ હતા.
લોકશાહીમાં તેનાથી તદ્દન અવળી ગંગા વહેતી હોય છે. અહીં પ્રજા નહીં પરંતુ ‘નાગરિક‘ હોય છે અને રાજા નહીં પરંતુ ‘જન પ્રતિનિધિ’ હોય છે. લોકશાહીમાં આપણે સર્વેએ બલિદાનો આપીને બંધારણ ઘડ્યું છે. એ બંધારણમાં આપણા હકની સાથે સાથે આપણી ફરજો પણ લખાઈ છે. આપણે ફરજો નિભાવવી નથી, માત્ર હક જ માંગવો છે. એટલે ચૂંટણી સમયે આપણને થોડાંક લાભ મળે છે અને બાકીનો સમય ઠેંગો. સરવાળો કરતા જવાબ એમ જ આવે છે કે આપણે ફરજો નથી નિભાવતા માટે હક મેળવવા લડવું પડે છે. જ્યાં બધા પોતાની ફરજ નિભાવતા હોય, ત્યાં કોઈએ પોતાના હક માટે લડવું પડતું નથી.
અત્યારની પરિસ્થિતિમાં વર્તમાનપત્રો કે સોશિયલ મીડિયામાં અવસાન નોંધ, બેસણાની જાહેરાત કે શ્રદ્ધાંજલિની તસવીરો મૂકતા પહેલા આ કિસ્સો અવશ્ય વાંચી લેજો.
એક અંગત મિત્રના પપ્પા કોરોનાનો ભોગ બન્યા. એ પોતે પણ સેવા કરવા જતા કોરોનાનો ભોગ બની. એટલે પિતાના અવસાનની નોંધ એક જાણીતા ગુજરાતી દૈનિકમાં એક સપ્તાહ પછી આપી શકી. તેના સહોદરો વિદેશમાં હોવાથી અહીં હાજર એક માત્ર સંતાન તરીકે બધી જ જવાબદારી ઉપાડી લઇને દોડાદોડ પણ તેણે કરી અને બેસણાની જાહેરખબરમાં સંપર્ક નંબર પણ તેનો જ છપાવ્યો.
બેસણાની જાહેરખબર આવી એ દિવસે સવારે 6 વાગ્યાથી ‘માનવ સહાય મંડળ’ના ફોન આવવા માંડ્યાં. એ લોકોએ સવાર-સવારમાં જ કુલ 6થી 7 વાર ફોન કર્યાં. દરેક વખતે અલગ અલગ વ્યક્તિએ વાત કરી અને દરેક વખતે અલગ અલગ દાવા કર્યાં. જેમ કે, એ લોકો સ્વર્ગસ્થના નામની તકતી મૂકવાના છે કે પછી સ્વર્ગસ્થના નામે રામધૂન કરવાના છે કે બટુક ભોજન (આવા સમયમાં?!) કરાવવાના છે કે પછી અનાથ આશ્રમમાં સહાય કરવાના છે. પણ દરેક વખતે રૂપિયાની માંગણી અચૂક કરી.
અભિન્ન 